اماکن موجود در کربلای معلی-1 - حضرت امام حسین (علیه السلام)

»» اماکن موجود در کربلای معلی-1

اماکن موجود در کربلای معلّی

1 ـ صندوق و ضریح امام حسین(علیه السلام)

در عصر آل بویه، عضد الدوله برای نخستین بار در 371ق ضریحی از جنس چوب ساج و تزیین شده با عاج را روی قبر امام حسین(علیه السلام) نصب کرد و قبر را با پارچه های گران بهای دیباج پوشاند.1 در 620 ق مؤیدالدین محمد قمی، وزیر شیعی الناصر لدین الله عباسی، صندوقی از چوب بر روی قبر قرار داد و آن را با پارچه های گران قیمت پوشاند.2 شاه اسماعیل صفوی در 932 ق صندوق بسیار زیبایی از خاتم بر روی قبر نهاد. پس از آن، شاه عباس صفوی برای نخستین بار، ضریحی از مس بر فراز قبر و روی صندوق یاد شده گذاشت و ضریح را با پرده های حریر قیمتی پوشاند.3 در 1153 ق، گوهرشاد خانم، دختر سلطان حسین صفوی و همسر نادر شاه، صندوقی از خاتم بر روی قبر گذارد.

گفته اند صندوق کنونی همان صندوقی است که همسر نادر شاه روی قبر قرار داده بود.4 برخی نیز گفته اند این صندوقی است که شاه طهماسب صفوی در 1123 ق به حرم هدیه کرده است. این صندوق در اثر تهاجم وهابیان در 1216 ق آتش گرفت و بخشی از آن سوخت. در 1225ق به توصیه شیخ جعفرآل کاشف الغطاء و به دستور « خان جان » قاجاری صندوق را با پوششی از نقره ترمیم کردند و با پارچه حریر پوشاندند.5 روی صندوق به این موضوع چنین اشاره شده است:

« بعد تکسیر اعداء الله فی سنة 1216 ق قام بتجدیده خان القاجار 1225 ق کتبه صالح الکلکاوی ».

آقا محمد خان نیز ضریحی از نقره بر فراز قبر نصب کرد6 و درهای ورودی را، که از رواق به داخل حرم باز می شد، با نقره تزیین نمود.7 پس از چندی، ناصرالدین شاه، که به شخصه به زیارت کربلا مشرف شده بود، دستورهایی برای تعمیر و بازسازی حرم صادر کرد؛ ضریحی از نقره ساخت و آن را روی قبر گذاشت. بدین گونه قبر مطهر دارای دو ضریح بیرونی و داخلی شد.

نام هدیه کننده ضریح بیرونی، یعنی ناصرالدین شاه، بر آن ثبت شده است. روی درِ آن، پنجره نقره ای کوچکی است و بر بالای آن این عبارت دیده می شود: قال رسول الله(صلّی الله علیه و آله) « الحسن و الحسین سیدی شباب اهل الجنه و ابوهما خیرٌ منهما » این ضریح، ضریح مسین شاه عباس را در خود جای داده است.8 ناصر الدین شاه که خود داخل آن شده، ضریح و قبر را چنین توصیف می کند: « من و میرزا حسن کلید دار جسارت کرده توی ضریح حضرت رفته از ضریح هم درب کوچک دیگر بود میرزا حسن باز کرد، شمعی در دست داشت دور قبر منور با آجر فرش شده بود که پا روی آجر گذاشته شود.

من از طرفی میرزا حسن از طرفی به زحمت زیاد رفتیم. میرزا حسن متصل شمع را کج می کرد. من از دست او گرفتم. من به طور عجیبی روی آجرها نشسته بودم جا تنگ بود. سرم به تخته ضریح می خورد. جای نشستن تنگ و بسیار مشکل بود. میرزا حسن تخته روی قبر مطهر را کشید. دست برده دو سه مشتی تربت صحیح از روی قبر مطهر برداشتم ».9 در پایین پای آن، ضریح دیگری متصل به ضریح بیرونی قرار گرفته که به علی اکبر، فرزند دلاور امام حسین(علیه السلام )، تعلق دارد. در 1355 ق، سیف الدین طاهر، از داعیان اسماعیلی، پنجره ای از نقره برای مرقد مطهر ساخت و آن را از هند به کربلا فرستاد که بر بالای آن نوشته شده بود:

« ان الداعی الی حب آل محمد الطاهر بن ابی محمد الطاهر سیف الدین نجل سیدنا محمد برهان الدین من بلاد الهند سنه خمس و خمسین و ثلث مائة بعد الالف 1355 ق ».10 در 1360 ق استاد محمد صنیع خاتم شیرازی، از استادان برجسته خاتم کاری، صندوق مطهر را تعمیر کرد.

در طول تاریخ، همواره پادشاهان و بزرگان، چراغ دان های گران قیمتی از طلا و نقره به داخل ضریح مبارک هدیه می کردند. یک جفت شمعدان طلای بسیار بزرگ از سوی سلطان عبدالمجید خان عثمانی به حرم هدیه شده است.

بعضی از قندیل های آویزان شده از جنس طلا و نقره، از هند و جاهای دیگر آمده است.11 امروزه طول ضریح مطهر به پنج پنجره و عرض آن نیز به چهار پنجره تقسیم می شود. هر قسمت هشتاد سانتی متر عرض دارد. اما بخشی که مرقد علی اکبر( علیه السلام) در آن است، یعنی پایین پای آن حضرت، از ضریح تنها یک بخش و از طول دو بخش را در بر می گیرد.

طول ضریح مرقد امام حسین(علیه السلام) 5/5 و عرض آن 5/4 متر است و طول آن قسمت که قبر علی اکبر(علیه السلام) را در خود جای داده 6/2 و عرض آن 4/1 متر است. ارتفاع ضریح به 5/3 متر می رسد و بر بالای آن در چهار گوشه، چهار گویچه شکلی است که طول هر یک نیم متر و زر اندود است.12 بر روی ضریح، دیوارهای صحن، حرم و گل دسته ها آثاری از گلوله دیده می شود که حاصل تهاجم نیروهای بعثی به شیعیان متحصن در مرقد در 1370 ش است. این شیعیان علیه حکومت وقت قیام کرده بودند.

بربالای سر مبارک آن حضرت، بیرون ضریح، سنگ قهوه ای رنگی به نشانه جایگاه دفن سر آن حضرت نصب است. برخی گفته اند شمر ملعون سر مبارک امام(علیه السلام) را روی آن جدا کرد.

بر اساس روایت های موجود، امام سجاد(علیه السلام) سر مبارک امام حسین و برخی از شهیدان را به کربلا بازگرداند و در کنار جسدهای پاک شان به خاک سپرد. بر اساس روایتی دیگر، سر مبارک امام در بالای قبر پدر بزرگوارش امام علی(علیه السلام) در نجف دفن شده است. امام صادق(علیه السلام) در این مکان نماز می گزارد و توصیه می کرد که بر سر مبارک امام حسین(علیه السلام)، در این مکان نماز گزارده شود13 برخی نیز گفته اند سر آن حضرت را به عسقلان مصر بردند و در آن جا دفن کردند.

امروزه، در شهر قاهره در مسجدی به نام مسجد الحسین(علیه السلام) ضریحی با عنوان رأس الحسین قرار دارد که مردم آن شهر پیرامون آن دعا و زیارت می خوانند و سوم شعبان، روز تولد امام حسین(علیه السلام)، را ده روز جشن می گیرند و احترام خاصی به این مکان می گذارند.

قبر و ضریح علی اکبر(علیه السلام) محل دفن جوان شجاع و دلاور امام حسین(علیه السلام) در پایین پای آن حضرت است. ضریح امام حسین(علیه السلام)، چنان که شرح آن در صفحه های پیشین رفت، به صورت شش ضلعی است که دو ضلع پایین آن به علی اکبر و شهیدان بنی هاشم تعلق دارد. این قسمت به ضریح بیرونی قبر امام حسین(علیه السلام) وصل شده و 6/2 متر طول و 4/1 متر عرض دارد. بنابر این از عرض یک بخش و از طول دو بخش را در بر می گیرد و دو ضلع از آن را به خود اختصاص می دهد.

2 ـ مزار شهیدان بنی هاشم

مزار شهیدان بنی هاشم در کنار مزار علی اکبر و پایین پای مبارک امام حسین(علیه السلام) قرار دارد. بر اساس روایات، بنی اسد وقتی شهیدان را به خاک سپردند جنازه های شهیدان بنی هاشم را، که در یک خیمه توسط امام حسین(علیه السلام) جمع آوری شده بود، پایین پای آن حضرت دفن کردند و سپس چند متر پایین تر از آن دیگر شهیدان کربلا، غیر از بنی هاشم، را به خاک سپردند.14

3 ـ قبرهای دیگر شهیدان کربلا

تمامی شهیدان کربلا، به جز حضرت ابوالفضل، حربن یزید ریاحی و حبیب بن مظاهر، در نزدیکی قبر حضرت امام حسین(علیه السلام) به خاک سپرده شده اند و قبرهای آنان در سمت جنوب شرقی ضریح امام حسین(علیه السلام)، به فاصله چند متری آن قرار دارد.

اکنون این قبرها، که در داخل یک اتاقک دوازده متری و حاوی صندوق خاتم است، پنجره ای از نقره به طول پنج متر دارد و آرامگاه را مشخص می کند. بر بالای این پنجره، اسامی حدود 120 تن از شهیدان کربلا، همراه با زیارت نامه مخصوص بر روی کتیبه ای از کاشی های آبی نقش بسته است. قبل از توسعه جدید حرم، یعنی تا 1213 ق، این قبرها بقعه ای جداگانه داشت و از حرم امام حسین(علیه السلام) مستقل و مجزا بود به گونه ای که طواف پیرامون آن میسر بود.

سخن ابو حمزه ثمالی این مطلب را تأیید می کند: « سپس از حرم مطهر خارج شو و در مقابل قبور شهدا بایست ».15 کسانی که قبل از توسعه آن را دیده اند توصیف شان به همین گونه است.16 در 1213 ق، عملیات توسعه جدید آغاز شد و به دلیل زیاد بودن زائران و تنگیِ مکان زیارت، سید علی طباطبایی و آیت الله شهرستانی برای تأمین رفاه زائران دیوار آن بقعه را برداشتند و راهروی درِ ورودی رواق جنوبی به مزار شهیدان را بستند و در قسمت شمالی آن، ضریحی از چوب ساج قرار دادند سپس دیوار حائل را برداشتند و آن را به حرم متصل کردند.

با این کار امکان طواف پیرامون مزار شهیدان از بین رفت اما فضای زیارتی مناسبی ایجاد شد. در 1230 ق از سوی ملا محمد صالح برغانی ضریحی از برنج با کتیبه نقره ای حاوی شعرهای محتشم کاشانی بر آرامگاه شهیدان نصب شد و صندوقی از خاتم نیز در داخل آن قرار گرفت. در اوایل قرن چهاردهم، انیس الدوله، همسر ناصرالدین شاه، ضریح نقره ای به طول حدود 80/4 در پنج شبکه و ارتفاع 70/1 برای آرامگاه شهیدان تقدیم کرد. این ضریح به جای ضریح قبلی نصب شد و هم اکنون نیز در همان مکان باقی است. در 1361 ق صندوق خاتم کاری این آرامگاه به کوشش محمد صنیع خاتم شیرازی تعمیر شد و دیوارهای مجاور ضریح را هنرمندان توانای ایرانی آینه کاری کردند17.

پی نوشت ها:

1. جعفر الخلیلی، موسوعة العتبات المقدسه، 8/182.

2. مدرسی، همان، 259.

3. آل طعمه، همان، 98.

4. مدرسی، همان، 260.

5. آل طعمه، همان، 100.

6. ناصر الدین شاه، همان، 119.

7. سفرنامه سیف الدوله به مکه مکرمه، 231.

8. ادیب الملک، سفرنامه ادیب الملک به عتبات، 160.

9. ناصر الدین شاه، همان، 120.

10. آل طعمه، همان، 100.

11. سیف الدوله، همان، 231؛ ابن بطوطه، همان، 273.